شبستان یا بخش سرپوشیده آن نماز گزارده می شود، یکی از فضاهای ً مساجد بوده است، که معمولأاصلی همه دارای دو بخش زنانه و مردانه است. اکثر مساجد دارای شبستان زمستانی و تابستانی می باشند.
این فضا که محراب در آن واقع است، در بعضی از مساجد با ستون و در بعضی دیگر بدون ستون است. شبستان های بدون ستون از ویژگی های مساجد عثمانی می باشد. در بعضی از مساجد، شبستان دارای آن مساجد ٔ بوده است. که نمونه1گنبد خانه امام اصفهان و جامع اردستان می باشد
در دوره های مختلف معماری ایرانی، هخامنشیان به دلیل سیطره بر بخش مهمی از جهان و تلاش در جلب نظر اقوام تحت نفوذ خود، توانستند بهترین مصالح چوبی و سنگی را برای ساخت بناهای تخت جمشید از نقاط مختلف دنیای آن زمان تهیه نمایند. مصالح، 2 ه به بوم آوردی ّ در ادوار بعد با تغییر شرایط سیاسی کشور، معماران نیز به لحاظ توج به خصوص در مناطقی که کمبود الوار وجود داشت، سنت ساخت سقف های آجری را بنا نهادند. به گواه محققین، مهم ترین منبع فنون بنا سازی با آجر در صدر اسلام، ایران شمرده می شود.
زیادی را دارد و از آنجایی که قوس گنبد بیشتر بار خود را به صورت 3آجر تحمل نیروی فشاری فشاری به پایه ها منتقل می کنند، از آجر به وفور استفاده شده است. آجر از خاک رس پخته ساخته می شود، بهترین و در دسترس ترین ماده ساختمانی در اختیار معماران ایرانی بوده است.
گنبد اگر بر روی فضای استوانه ای قرار گیرد، می تواند به صورت یکپارچه با بدنه بنا این قبیل گنبد را در پانتئون ٔاجرا شود.1 ٔ روم می توان دید.
ولی در گنبد سازی بر روی فضای مکعب مشکل اصلی چگونگی تبدیل فضای مکعبی به زیر دایره گنبد می باشد.
در معماری پیش از اسلام ایران، برای تبدیل استفاده 2نجُکِ وس1مربع به دایره گنبد از فیلپوش فیلپوش 2 ٔ می کردند. وسکنج خود فضا و طبقه ای مستقل، بین ّمکعب زیر و گنبد بالا نبود و فقط این اتصال را آسان می کرد.
دردوران های بعد با روش های گوشه سازی، مربع را به هشت و سپس شانزده ضلعی تبدیل می کردند و دایره گنبد را روی آن می ساختند. لک ُ شاهکار سلجوقی در گنبدسازی، گنبد تاج الم (خاگی) در بخش شمالی مسجد جامع اصفهان هنردوستان و معماران جهان را ٔ می باشد که همه 3ــ24 ٔ شگفت زده کرده است. (تصویرشماره الف و ب) در این گنبد فضای واسط بین مربع گنبد دو طبقه شده است. یعنی ابتدا ٔپلان و دایره بعد به شانزده ضلعی تبدیل ٔمربع به هشت و در طبقه شده است.
پس از اسلام، گنبد آرامگاه امیر اسماعیل سامانی ٔیکی از نخستین گنبدهای برجا مانده در سال 592 هجری قمری است. در این بنا روش گنبد سازی خیلی از روش اشکانی و ساسانی فراتر رفته و شامل سه قوس تقویت کننده می باشد، که فشار را از گنبد به دیوارهای اتاق چهارگوش منتقل می کند. در این بنا، مربع پلان ابتدا به هشت ضلعی و سپس به دایره زیر گنبد تبدیل شده است و کم کم فضای انتقالی شخصیت یک طبفه مستقل را به خود گرفته است. ٔ
گنبد های نار مانند کنبد مدرسه ی چهار باغ اصفهان می باشد
گنبد های رک نیز به سه دسته تقسیم می شوند که ُگنبدهای ر ک عبارتند از :
1ــ گنبدهای هرمی مانند گنبد مقبره حاج عبدالصمد در نطنز.
2-گنبد مخروطی مانند گنبد قابوس در شهر )ٔگنبد کاووس.
3ــ گنبدهای اورچین یا پله پله ای مانند گنبد مقبره ـ دانیال نبی
به طورکلی، مساجد دارای عناصر مشترکی هستند، که آنها را از سایر بناها متمایز می سازد. این عناصر مشترک عبارتند از: ورودی، صحن، ایوان، مناره، گنبد، شبستان و محراب باید توجه داشت ٔکه بعضی از مساجد فاقد صحن و مناره هستند،
مانند مسجد شیخ لطف الله اصفهان و تعدادی از مساجد اولیه اسلامی نیز گنبد ندارند مانند تاریخانه دامغان، اما هیچ مسجدی نمی تواند محراب نداشته باشد. بنابراین کلیه عناصر ذکر شده به نوعی، کم یا زیاد در ساختمان مساجد به کار گرفته شده اند. مثلا
به چندین محراب به سمت قبله هستند مانند مسجد مساجد ٔجامع اصفهان که 9 محراب دارد. ولی همه دارای حداقل یک محراب در جهت قبله می باشند.
همراه با سردری بلند و زیبا جلوه گری می کند، با حالت دعوت کنندگی به ً فضای ورودی که معمولا فضای عبادی مسجد، در بدو ورود به آن طراحی شده است. سردر و فضای ورودی اغلب مساجد دارای تزیینات و کاشی کاری می باشند.
از مهم ترین ویژگی این فضاد. نحوه اتصال آن با میدان، گذر و یا عرصهٔ شهری میباشد.
صحن از جهاتی برای هر بیننده ای از مهم ترین قسمت های مسجد به شمار می رود. حیاط مساجد مانند سایر کاربری ها، نمادی از درونگرایی معماری ایرانی است. شکل حیاط مساجد با الهام از مسجد النبی و الگوهای معماری قبل از اسلام مانند کاخ آشور، چهار گوش بوده است. در شهرهای بزرگ، حیاط پذیرای آن دسته از نمازگزاران روز جمعه که در شبستان ها جا نمی شدند، بوده است.
لذا حیاط هیچگاه فضای بدون کاربرد محسوب نمی شد. این فضای میانی و روحانی محل نمایش بیشتر عناصر تزیینی مسجد بوده است. مسلمانان قبل از برپایی نماز می بایست وضو بگیرند. بنابراین امکانات وضو گرفتن در اغلب مساجد وجود داشته است. حوض های وسط صحن مساجد از فضای خالی حیاط می کاسته و با انعکاس نمای وجود می آورده است.
ساختمان در خود فضایی رنگارنگ به در بعضی از مساجد ایرانی در حیاط، سکویی وجود دارد، که از کف حیاط قدری بلندتر است، تا به عنوان معبر عمومی از آن استفاده نشود. این مکان در شب های تابستان به عنوان نمازخانه استفاده می شده است. . ّ بعضی از مساجد نیز فاقد حیاط بوده اند مانند مسجد کبود تبریز و مسجد شیخ لطف الله اصفهان
همان گونه که پیش تر اشاره شد، ایوان از ویژگی های مهم معماری ایرانی بوده است. ایوان های مساجد اغلب بلند و متناسب با بنا بسیار در 1 بوده اند. به علاوه وجود تاق نماهای اطراف ایوان، نمای حیاط را متناسب می نموده است. سقف ایوان ها که از نظر شکل مانند نیم گنبد بوده، با انواع مقرنس ها، آجرکاری ها ن شده است.
صفه صاحب ّ وگچ بری ها مزی 91ــ3) و صفه ٔ(ایوان جنوبی) (تصویر شماره استاد (ایوان غربی) و صفه درویش در مسجد (جمعه) اصفهان از تنوع و زیبایی خاصی یرخوردار میباشد.
